Czy ZUS będzie mógł dochodzić zasiłków od każdego z nas?


Projekt zmiany ustawy systemowej zakłada nieograniczone uprawnienia ZUS, w zakresie ustalania prawa do zasiłku, co przekłada się na możliwość pozyskiwania danych oraz wyjaśnień nie tylko od ubezpieczonych, płatników składek, ale również od organizacji społecznych oraz innych podmiotów i osób, które są w posiadaniu jakichkolwiek informacji dotyczących ubezpieczonych pobierających zasiłki z ZUS. Co więcej, jeśli na podstawie przekazanych informacji ZUS wypłaci ubezpieczonemu, np. sąsiadowi zasiłek, który następnie okaże się nienależny – to osoba udzielająca tych informacji będzie musiała go zwrócić w pełnej wysokości wraz z odsetkami.


Projektowana zmiana ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: „ustawa systemowa”),  zakłada  zmianę art. 84  ustawy systemowej. Zmiana na pozór niewinna, będzie niosła za sobą ogromne konsekwencje dla każdej osoby fizycznej, płatnika oraz Ubezpieczonego. Z uzasadnienia do ustawy można wywnioskować, że zmiana polega na doprecyzowaniu przepisów dotyczących możliwości dochodzenia nienależnie pobranych świadczeń. Jednakże zmiana nie tylko doprecyzowuje, ale daje również kolejne uprawnienia ZUS-owi.


Kiedy ZUS może dochodzić zwrotu zasiłku, czy innych świadczeń, których jest płatnikiem?

Zgodnie z aktualnym brzmieniem  ustawy systemowej (art. 84 ust. 1) osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ZUS (np. zasiłek chorobowy, zasiłek macierzyński, emeryturę, rentę), jest obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami.


Co to jest świadczenie nienależne?

Za nienależne świadczenia uważa się:

  • świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca była pouczona o braku prawa do ich pobierania;

PRZYKŁAD (bazujący na prawdziwym stanie faktycznym):

ZUS prowadził kontrolę Pani Janiny, która w okresie od dnia 1 stycznia do dnia 31 marca 2019 r. przebywała na zwolnieniu lekarskim i pobierała z tego tytułu zasiłek chorobowy. Pani Janina prowadziła zakład krawiecki i nawiązała umowę o pracę z Panią Olą. Pani Janina wiedziała, że nie powróci szybko do zdrowia i postanowiła rozwiązać umowę o pracę z Panią Olą. Mąż Pani Janiny przygotował wypowiedzenie dla Pani Oli, które podpisała Pani Janina, ponieważ jest pracodawcą. Po okresie wypowiedzenia, Pani Janina musiała wysłać Pani Oli świadectwo pracy oraz druk Z-3 do ZUS-u. Wszystkie dokumenty przygotowała będąc w szpitalu. ZUS wypłacił Pani Janinie zasiłek za cały okres bezpośrednio na konto, nie wydając decyzji o przyznaniu prawa do zasiłku i tym bardziej nie pouczając Pani Janiny o sytuacjach, które pozbawiają ją prawa do zasiłku. ZUS po kontroli, wydał decyzję o obowiązku zwrotu zasiłku za cały okres. Pani Janina odwołała się do sądu i stwierdziła, że nie była pouczona o sytuacjach pozbawiających ją prawa do zasiłku. Sąd przyznał rację Pani Janinie.

  • świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia;

PRZYKŁAD:

Pan Jan złożył do ZUS wniosek o zasiłek opiekuńczy z tytułu zamknięcia szkoły, do której uczęszczało jego dziecko. Pan Jan złożył nieprawdziwe oświadczenie do ZUS, ponieważ szkoła była zamknięta przez 10 dni, a nie 18 dni jak wskazał Pan Jan. W takim razie świadczenie zostało przyznane na podstawie świadomego wprowadzenia w błąd ZUS i jest to świadczenie nienależnie pobrane.


Zgodnie z aktualną linią orzecznictwa (wyrok SN z dnia 8 marca 2017 r., sygn. akt: II UK 753/15),  w przypadku wykonywania pracy zarobkowej w okresie orzeczonej niezdolności do pracy, wypłacone świadczenia nie mogą być uznane za nienależnie pobrane, jeśli ZUS nie pouczył Ubezpieczonego o sytuacjach, w których musi zwrócić zasiłek.


Co zmieni się w przepisach?

Zmiana przepisów zakłada łatwiejsze ściąganie przez ZUS tzw. świadczeń nienależnie pobranych. Jeśli zmiany wejdą w życie, ZUS nie będzie miał obowiązku pouczyć Ubezpieczonego o sytuacji, które powodują ustanie prawa do zasiłku lub jego braku.


PRZYKŁAD:

Pani Katarzyna od 2011 r. prowadzi działalność gospodarczą. W 2020 r. ZUS przeprowadził kontrolę i uznał, że Pani Katarzyna nie miała prawa do zadeklarowania tzw. wysokiej podstawy wymiaru składek i obniżył jej podstawę do minimalnej. Pani Katarzyna urodziła dwójkę dzieci i pobierała z tego tytułu zasiłek macierzyński. ZUS po wydaniu decyzji o obniżeniu podstawy wymiaru składek wydał decyzję, w której zobowiązał Panią Katarzynę do zwrotu różnicy w pobranych zasiłkach (tj. różnicy według zasiłku obliczonego od maksymalnej podstawy oraz minimalnej), czyli 180 000 zł, przyjmując, że świadczenie zostało wypłacone nienależnie. Przed zmianą przepisów Pani Katarzyna mogłaby nie zwracać zasiłku do ZUS, ponieważ nie była pouczona przez ZUS o braku prawa do świadczenia oraz nie przedłożyła do ZUS fałszywych dokumentów. Po zmianie ZUS przyjmie, że pobrała zasiłek nienależnie i będzie musiała go zwrócić.



Od kogo ZUS będzie mógł żądać zwrotu pobranego zasiłku?

Należy zwrócić uwagę, że ZUS zgodnie z projektem zmiany ustawy systemowej będzie miał również prawo pozyskiwać dane ubezpieczonych, płatników składek, organizacji społecznych oraz innych podmiotów i osób, które są w posiadaniu jakichkolwiek informacji i danych dotyczących zasiłków, co w praktyce oznacza niczym nieograniczone uprawnienia do kontroli osób przebywających na zwolnieniach lekarskich. Więcej na ten temat pisaliśmy w naszym tekście – Nieograniczone uprawnienia ZUS – zmiana w przepisach, gdzie jako przykład opisaliśmy sytuację, w której  ZUS będzie miał prawo żądać informacji od naszych sąsiadów, o tym co robimy podczas zwolnienia lekarskiego. Ponadto, każda osoba postronna będzie musiała odpowiedzieć na pytania ZUS.

Kolejną negatywną konsekwencją powyższej zmiany będzie możliwość dochodzenia przez ZUS wypłaconego zasiłku, również od osób udzielających wyjaśnień. Bowiem za świadczenie nienależne – podlegające zwrotowi będzie również uznawany zasiłek z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej chorobą z ubezpieczenia chorobowego lub wypadkowego, co do których stwierdzono, że w okresie ich pobierania świadczeniobiorca wykonywał w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystywał zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia. Podkreślenia wymaga fakt, że zmianie również ma ulec przepis, który określa, kto jest zobowiązany do zwrotu niesłusznie pobranego zasiłku, czy innego świadczenia.

Jeżeli ZUS wypłaci świadczenie na podstawie przekazanych przez płatnika składek (np. pracodawcę) lub inny podmiot (może to być każdy z nas, np. sąsiad, klient) nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość, ZUS będzie mógł nałożyć obowiązek zwrotu zasiłku wraz z odsetkami na  płatnika składek lub inny podmiot, za cały okres wypłaconego przez ZUS zasiłku.


PRZYKŁAD:

Spółka ABC zatrudniła Panią Joannę od dnia 1 czerwca 2021 r. Od dnia 1 lipca do dnia 31 lipca 2021 r. (zakładając, że jest to okres po wejściu w życie zmian), Ubezpieczona przebywa na zwolnieniu lekarskim związanym z zagrożoną ciążą. ZUS wysłał zapytanie do kontrahenta spółki, czy widział Panią Joannę, jak wykonywała pracę. Kontrahent pomylił pracownicę z żoną pracodawcy i potwierdził fakt wykonywania pracy. Na podstawie informacji pozyskanych od kontrahenta, ZUS wypłacił zasiłek macierzyński oraz chorobowy w łącznej kwocie 120 000 zł. W związku z faktem, że kontrahent udzielił informacji na podstawie, których ZUS wypłacił zasiłek, ZUS będzie mógł dochodzić pełnej kwoty zasiłku od klienta spółki ABC wraz z odsetkami lub od Ubezpieczonej.


ZUS będzie wydawał decyzję, w przedmiocie świadczenia nienależnego. Po jej uprawomocnieniu, ZUS będzie mógł dokonać potrącenia ze świadczeń, które dana osoba pobiera, do połowy ich wysokości. W sytuacji, gdy dana osoba nie będzie pobierała świadczeń, ZUS będzie mógł rozpocząć egzekucję. Powyższa zasada będzie dotyczyła zarówno ubezpieczonych, jak i płatników.


Przepis w aktualnym brzmieniuPrzepis po zmianie
Art. 84. [Nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych] 

1.      Osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego, z uwzględnieniem ust. 11.
Art. 84:

1. Osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego, z uwzględnieniem ust. 11. Odsetki, z zastrzeżeniem ust. 1a, są naliczane od dnia następującego po dniu wypłaty świadczenia do dnia spłaty.

1a. W razie zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń, w terminie wskazanym w decyzji zobowiązującej do zwrotu tych należności, nie nalicza się odsetek od spłaconych należności za okres od dnia przypadającego po dniu wydania decyzji do dnia spłaty.
2. Za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się:

1) świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania;

2) świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia.
2. Za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się:

1) świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania;

2) świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia;

3) świadczenia z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej chorobą z ubezpieczenia chorobowego lub wypadkowego, co do których stwierdzono, że w okresie ich pobierania świadczeniobiorca wykonywał w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystywał zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia.
3. Nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych za okres dłuższy niż ostatnie 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ wypłacający świadczenia o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane, a w pozostałych przypadkach – za okres dłuższy niż ostatnie 3 lata.3. Nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych za okres dłuższy niż ostatnie 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ wypłacający świadczenia o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane, a w pozostałych przypadkach – za okres dłuższy niż ostatnie 3 lata.
4. Kwoty nienależnie pobranych świadczeń ustalone prawomocną decyzją oraz kwoty odsetek i kosztów upomnienia, zwane dalej „należnościami z tytułu nienależnie pobranych świadczeń”, podlegają potrąceniu z wypłacanych świadczeń, a jeżeli prawo do świadczeń nie istnieje – ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, z zastrzeżeniem ust. 8c.

4a. Nienależnie pobrane świadczenia mogą być zabezpieczane hipoteką przymusową i ustawowym prawem zastawu, z wyjątkiem przypadku, gdy podlegają potrąceniu z bieżąco wypłacanych świadczeń. Przepisy art. 26 i 27 stosuje się odpowiednio.
4. Kwoty nienależnie pobranych świadczeń ustalone prawomocną decyzją oraz kwoty odsetek i kosztów upomnienia, zwane dalej „należnościami z tytułu nienależnie pobranych świadczeń”, podlegają potrąceniu z wypłacanych świadczeń, a jeżeli prawo do świadczeń nie istnieje – ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji lub egzekucji sądowej, z zastrzeżeniem ust. 8c.

4a. Nienależnie pobrane świadczenia mogą być zabezpieczane hipoteką przymusową i ustawowym prawem zastawu, z wyjątkiem przypadku, gdy podlegają potrąceniu z bieżąco wypłacanych świadczeń. Przepisy art. 26 i 27 stosuje się odpowiednio.
5. Przepisów ust. 2–4 i 8 nie stosuje się, jeżeli przepisy szczególne określające zasady przyznawania i wypłacania świadczeń stanowią inaczej.5. Przepisów ust. 2–4 i 8 nie stosuje się, jeżeli przepisy szczególne określające zasady przyznawania i wypłacania świadczeń stanowią inaczej.
6. Jeżeli pobranie nienależnych świadczeń zostało spowodowane przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość, obowiązek zwrotu tych świadczeń wraz z odsetkami, o których mowa w ust. 1, obciąża odpowiednio płatnika składek lub inny podmiot.6. Jeżeli wypłacenie nienależnych świadczeń zostało spowodowane przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość, obowiązek zwrotu tych świadczeń wraz z odsetkami, o których mowa w ust. 1, obciąża odpowiednio płatnika składek lub inny podmiot, za cały okres, za który nienależne świadczenia zostały wypłacone.
7. Należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń ulegają przedawnieniu po upływie 10 lat, licząc od dnia uprawomocnienia się decyzji ustalającej te należności. Przepisy art. 24 ust. 5–5c stosuje się odpowiednio. Do kosztów upomnienia przepisów zdania pierwszego i drugiego nie stosuje się. 

7a. W przypadku osoby, która nienależnie pobrała świadczenie, decyzji, o której mowa w ust. 7, nie wydaje się później niż w terminie 5 lat od ostatniego dnia okresu, za który pobrano nienależne świadczenie.
8. Zakład może odstąpić od żądania zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części, odroczyć termin ich płatności albo rozłożyć je na raty, jeżeli:

1) zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności lub

2) kwota nienależnie pobranych świadczeń nie przewyższa kosztów upomnienia w postępowaniu egzekucyjnym w administracji.

8a. Od kwot nienależnie pobranych świadczeń, które rozłożono na raty albo których termin płatności odroczono, nie nalicza się odsetek, począwszy od dnia wpływu wniosku o udzielenie tych ulg.

8b. Rozłożenie na raty kwot należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń albo odroczenie terminu ich płatności następuje w formie umowy.

8c. Jeżeli dłużnik nie spłaci w terminie ustalonych przez Zakład rat, pozostała kwota staje się natychmiast wymagalna wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego.

8d. Należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń, których termin płatności odroczono lub które rozłożono na raty, nie podlegają potrąceniu z wypłacanych świadczeń.

8e. Jeżeli wpłata na poczet należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń nie pokrywa w całości tych należności, dokonaną wpłatę zalicza się w pierwszej kolejności na pokrycie w całości kosztów upomnienia i kosztów egzekucyjnych, a pozostałą część zalicza się proporcjonalnie na poczet kwoty nienależnie pobranych świadczeń oraz kwoty odsetek w stosunku, w jakim w dniu wpłaty pozostaje kwota nienależnie pobranych świadczeń do kwoty odsetek.
9. Przepisy ust. 1–8 stosuje się także do pieniężnych świadczeń innych niż z ubezpieczeń społecznych, wypłacanych przez Zakład na mocy odrębnych przepisów.
10. Przepis ust. 8 stosuje się odpowiednio do świadczeń wypłaconych bezpośrednio przez pracodawcę.
11. Jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ wypłacający te świadczenia o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane, kwoty nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych podlegają zwrotowi bez odsetek.